Classisime en Franse pendules
Dit artikel is de geschreven versie van een lezing die gehouden werd in onze winkel op 20 en 21 mei 2017.
De aanleiding om dit onderwerp te kiezen was een gesprek dat we hadden na aankoop van deze Franse pendule. De kwaliteit van het bronswerk is fantastisch en de klok moet in de tijd van het ontstaan ervan ook heel wat gekost hebben. Maar de voorstelling is opmerkelijk te noemen. Als we goed kijken zien we een klassieke dame zittend naast een geit die een baby zoogt. De vraag rijst dan misschien; wie wilde deze voorstelling op zijn schouw hebben staan en waarom? Bij nadere beschouwing is het ook opmerkelijk dat de kunst van de Klassieke Oudheid als voorbeeld en onderwerp werd gekozen door de Christelijke westerse wereld van de late middeleeuwen en daarna. Veel Klassieke kunst laat naakte figuren zien. Verder was hun samenleving heidens en ging deze uit van meerdere goden. Ook waren vele zeer gewaardeerde filosofen en een aantal keizers homosexueel wat ook moeilijk lag in de Christelijke wereld. En tenslotte achtte de Westerse wereld zichzelf beter dan andere beschavingen die volgens hen niet het juiste geloof hadden en daarom weggezet werden als barbaren. Er werd bijvoorbeeld neergekeken op de Arabische wereld die echter in die tijd veel verder was in de wetenschap en de kunst.
Maar om de verworvenheden van de Klassieke beschaving kon men moeilijk heen. Er waren nog genoeg gebouwen, ruïnes en beelden die lieten zien dat hun kunst veruit superieur was aan de Westerse kunst. Ook de sporadisch overgebleven geschriften lieten zien dat de wetenschap, filosofie en literatuur op een heel hoog niveau stonden.
De term ‘Classicisme’ kunnen we gebruiken voor kunst die de Klassieke Oudheid (Grieken en Romeinen) als voorbeeld of uitgangspunt neemt. In nauwe zin is het (Neo) Classicisme, de periode van Lodewijk XVI overlopend in het Empire. Veel van de toen (toegepaste) kunst is geïnspireerd op de Klassieke Oudheid.
Maar in een bredere zin komt de navolging van de Oudheid al veel langer voor. De Romaanse bouwkunst bijvoorbeeld is heel duidelijk geënt op de Romeinse. In het Engels noemt men Romaans dan ook Romanesque, ‘zoals de Romeinen’.
Tijdens de barok gebruikte men Klassieke elementen en vormen en herschikte men die tot een nieuw geheel.
Maar de meest voor de hand liggende periode is natuurlijk de Renaissance. Renaissance betekent ‘wedergeboorte’, hetgeen slaat op de ‘wedergeboorte’ van de Klassieke kunst. In de tweede helft van de 15e eeuw waren er filosofen en kunstenaars die klassieke filosofie gebruikten als verantwoording voor de navolging van de klassieke voorbeelden.
Niet onbelangrijk in deze ontwikkeling is de val in 1453 van Constantinopel ook wel Byzantium genoemd (huidige Istanbul), de oude hoofdstad van het Oost Romeinse rijk. Hierdoor kwamen veel geleerden en notabelen uit deze stad naar het westen die onder andere boeken meebrachten die daar nog niet bekend waren.
Neoplatonisme
Het Neoplatonisme is zoals het woord al aangeeft, gebaseerd op de leer van Plato. De filosoof Plotinus (2e eeuw na Chr.) speelde een belangrijke rol in het ontwikkelen van de ideeën van deze filosofische stroming.
Het Neoplatonisme is geen alles omvattende leer maar een soort verzameling van ideeën waarmee een aantal problemen wordt verklaard.
Ten eerste gaat de filosofie uit van een onzichtbare bovennatuurlijke wereld waar zich de goden en ideeën bevinden. Hier tegenover staat een zichtbare tastbare wereld die veranderlijk is, en waarin wij leven. Er is dus een tegenstelling tussen het geestelijke/intellectuele en het lichamelijke/instinctieve.
Verder gaat men ervan uit dat alles in meerdere of mindere mate verheven (goddelijk) is of het goddelijke in zich heeft. Een steen is bijvoorbeeld heel laag. Hierboven staat bijvoorbeeld een plant, waarboven weer een dier staat. Bovenaan staat de mens. De mens heeft een sleutelpositie omdat de menselijke ziel kan kiezen of deze zich probeert te verheffen of zich wil hechten aan het materiële, fysieke en tastbare.
Men kan zich verheffen door contemplatie (diep nadenken of bidden) maar ook door naar mooie muziek te luisteren, poëzie aan te horen of naar mooie (verheven) dingen te kijken. Nog steeds leeft deze gedachte in onze samenleving. Mijn moeder zei altijd dat ik beter een boek kon lezen dan naar de tv kon kijken. Ook spreekt men over het verheffen van de massa die dan naar het theater, museum of de opera zou moeten gaan. Daar zou men beter van worden.
Persoonlijk kan ik me wel iets voorstellen bij het idee dat men tijdelijk kon opstijgen naar het hogere wanneer men luistert naar mooie muziek of kijkt naar mooie kunst, zoals de neoplatonisten stelden. Soms kan men zo geraakt worden door muziek dat het voelbaar is in het lichaam. Of wanneer men het idee heeft ineens alles te begrijpen en alles voor even op zijn plaats valt.
Als de neoplatonisten stellen dat alles in meerdere of mindere mate verheven/goddelijk is. Dan komt de vraag op: “wat is mooi/verheven?” Het antwoord hierop is: dat is de mens. De meest goddelijke vorm is de mens. Deze is immers door God geschapen naar Zijn evenbeeld. Hiermee wordt het afbeelden van mooie (geïdealiseerde) naakte figuren verklaard en verantwoord. Het is zelfs goed om daarnaar te kijken. De mens staat dus niet alleen centraal als sleutelfiguur tussen hogere en lagere wereld maar is ook het toppunt van schoonheid.
Deze bekende tekening van Leonardo da Vinci laat zien dat een menselijke figuur perfect in een cirkel en een vierkant past. Een illustratie van hoe ver men ging in het neoplatonistische denken is het grote verschil tussen de Renaissance en Gotische architectuur: men ging tijdens de Gotiek uit van 6-kanten, 8-kanten en rechthoeken. Terwijl men in de Renaissance uitging van cirkels en vierkanten bij de plattegronden van de bouwwerken, omdat die door hun goddelijke vorm als beter werden geacht.
Michelangelo was een fervent aanhanger van het Neoplatonistische gedachtengoed en werkte daar heel letterlijk naar. Hij heeft eens gezegd dat de goddelijke vorm al in de steen zit, en dat hij alleen de overtollige steen hoefde weg te halen. Deze werkwijze wordt heel duidelijk als we kijken naar het niet afgemaakte beeld hiernaast. Hij stopte met er aan te werken omdat hij vond dat hij een fout had gemaakt en de goddelijke vorm niet meer kon bereiken. Een leerling beschreef zijn manier van werken als of het water weg liep uit een bad en het beeld zichtbaar werd, meteen van de grove steen naar een zeer gedetailleerde vorm.
De zogenaamde platonische liefde is gebaseerd op het neoplatonistische gedachtengoed. Deze liefde houdt zich niet bezig met het lichamelijke maar met het spirituele. Het werd als veel nobeler en hoogstaander beschouwd als de fysieke liefde.
Met het accepteren en opnemen van de Klassieke cultuur ontstond er kunst waarbij abstracte ideeën konden worden weergegeven door een figuur uit de mythologie of door een andere personificatie. Zo is Amor /Cupido niet zomaar een bloot gevleugeld ventje maar het symbool van de liefde. Urania, de muze van de Astronomie, wordt vaak naast symbool van de astronomie ook als personificatie van de wetenschap gezien.
Met deze vormentaal, symbolen en personificaties konden kunstenaars een boodschap of thema in hun kunstwerken stoppen, waar de opdrachtgever om vroeg. Deze opdrachtgever kon voor hem belangrijke normen en waarden in zijn kunst laten verwerken.
Maar het ‘componeren’ van kunst aan de hand van klassieke voorbeelden, personificaties en voorgeschreven thema’s is ook een beetje gekunsteld. Dit is één van de dingen waartegen de vernieuwende kunstenaars van de 19e eeuw zich verzetten.
De doelgroep van deze klassieke kunst was de elite in Frankrijk van de tweede helft 18e eeuw. Het is heel normaal dat een bepaalde bevolkingsgroep zich van een andere onderscheidt door bijvoorbeeld kleding, muziek en kunst. Zo spiegelde de elite van Frankrijk zich graag aan de beschaving van de klassieke oudheid met zijn hoge standaard van de wetenschap, kunst en architectuur. Deze elite hing ook het Neo Platonistische gedachtengoed aan waarbij zij intellect plaatste boven instinct. Hiermee plaatste zij zichzelf ook boven andere bevolkingsgroepen en kon er haar hogere positie mee verantwoorden.
Om mee te kunnen in het sociale leven van de elite in de 18e eeuw was een gedegen kennis van politiek, filosofie, muziek en kunst onontbeerlijk. Veel rijken stuurden hun zonen daarom ook op een rondreis door Europa, de zogenaamde ‘Grand Tour’, om de nodige culturele bagage op te doen. Hierdoor konden ze zich handhaven binnen hun sociale kring.
De kunst van deze elite was zoals eerder gezegd niet alleen maar mooi maar stond ook voor hun opvattingen, zaken die ze belangrijk vonden en normen en waarden. Het droeg dus uit wat ze belangrijk vonden. Maar het gaf de eigenaar ook de mogelijkheid om zijn eigen kennis en eruditie te tonen aan anderen.
Een mooi voorbeeld is deze klok uit onze collectie. We zien hier een dame met weegschaal, die vaak foutief geduid wordt als ‘vrouwe justitia’. Maar als we goed kijken zien we op de weegschaal aan de ene kant Cupido zitten, en aan de andere kant een vlinder. Eerder schreef ik dat Cupido staat voor de liefde. Er is echter een nuance aan te brengen. Het is de aardse, fysieke liefde, de passie en de plotselinge verliefdheid. De vlinder staat voor de hogere, spirituele liefde, ook wel psyche genoemd. Om in Neo Platonistische termen te spreken; Cupido staat voor de lagere, zichtbare wereld, en de vlinder voor de hogere onzichtbare wereld. Amor zou natuurlijk zwaarder zijn dan een vlinder, maar niet in dit thema. De spirituele liefde wordt als veel belangrijker gezien dan de fysieke aardse liefde. Zo laat het thema van deze pendule zien wat de bezitter belangrijk vond, en wat zijn normen en waarden waren.
De volgende pendule laat ook mooi zien wat de eigenaar belangrijk vond en waar hij of zij voor stond. We zien Cupido staan op een krukje voor, en wijzend naar een spiegel. Cupido staat voor de fysieke liefde zoals boven reeds genoemd. De spiegel staat voor de zelfingenomenheid, ijdelheid en uiterlijke schijn. Beide zijn symbolen voor dingen die niet gewaardeerd werden door de Franse elite. En dat klopt ook want als we goed kijken zien we een vlinder tussen de spiegel en Cupido staan. Het is de psyche die tussen ons en de slechte zaken staat en ons afhoudt van het aardse. Op de voet zien we een aantal Cupido’s die aan het oefenen zijn op een schietschijf met een hart. Dit is een echte waarschuwing; ‘pas op, Cupido is altijd aan het oefenen en het kan zo maar gebeuren dat je geraakt wordt door zijn pijlen’. En als dat gebeurt geeft dat problemen en ellende.
Als we kijken naar deze klok zien wij een mooie pendule waarop een fraai gegoten en geciseleerd beeld zit van Cupido. Cupido heeft een pijl in zijn hand en voelt of de pijl scherp is en lacht daarbij. Op de voet zien we twee lauwerkransen die in elkaar haken en over een boog liggen waarvan de pees gebroken is. Naar mijn idee heeft deze klok als thema: huwelijkse trouw. Let op ‘Cupido heeft scherpe pijlen en ligt op de loer’. De kransen duiden op overwinning en staan voor de man en vrouw. De kransen liggen over de kapotte boog en daarmee overwinnen zij de dreiging van Cupido.
Nu zijn we weer aangeland bij de pendule waar het allemaal mee begon. Veel leden van de Franse elite van de 18e eeuw wisten iets van de Griekse mythologie en zouden geweten hebben dat het hier gaat om de baby Zeus en Amalthea. Zeus was het kind van Cronos en Rhea. Cronos had vernomen dat één van zijn kinderen hem ten gronde zou richten. Daarom at hij steeds zijn pasgeboren kind op. Rhea vond dit verschrikkelijk en vluchtte tijdens de zwangerschap van Zeus naar Kreta om daar te bevallen in een grot tussen de dieren. Cronos kwam haar achterna. Rhea verzon echter een list en gaf Cronos een ingebakerde steen om op te eten. Zeus bleef achter in de grot. Volgens het ene verhaal werd hij verzorgd door de nimf Amalthea die hem melk gaf van een geit. In een andere versie is Amalthea de geit. Later zou Zeus tijdens het spelen de hoorn afbreken van de geit, waarna de hoorn de Cornucopia werd: de hoorn des overvloeds. In een andere versie zou Zeus Amalthea doden en van haar huid zijn magische schild ‘aegis’ maken, en van haar hoorn de ‘cornucopia’. Uit dankbaarheid voor haar vrijgevigheid plaatste hij haar in het sterrenbeeld Capra. Andere verhalen spreken van Capricornus (steenbok).
Er zijn een aantal parallellen met de kindertijd van Jezus te trekken. Ook Jezus werd geboren in een grot of stal tussen de dieren. Jezus werd achterna gezeten door Herodes en moest vluchten. Zeus werd achterna gezeten door Cronos. Zeus werd later de god van hemel en aarde. (Poseidon was god van de zee, Hades was god van de onderwereld.) Er is zelfs een relatie met Amalthea te maken omdat zij in het sterrenbeeld Steenbok was gezet, het sterrenbeeld waaronder Jezus is geboren.
Nu moeten we niet denken dat men in de 18e eeuw dacht dat Zeus en Jezus dezelfde figuur waren. We moeten het eerder zien als een soort vooraankondiging. Vergeet niet dat men in de 18e eeuw dacht dat de wereld ongeveer 5000 jaar oud was volgens de bijbel. Daardoor werd ook aangenomen dat de verhalen uit de mythologie dicht bij het ontstaan van de wereld stonden en misschien wel gedeeltelijk van God moesten komen. God had immers ook de tien geboden aan Mozes gegeven. Er zijn ook veel verhalen in het oude testament die als vooraankondiging worden gezien voor gebeurtenissen in het nieuwe testament. Zo versterkt het verhaal van de kindertijd van Zeus, het belang en de status van Jezus.
We kijken dus niet naar zo maar een dame met een geit en een baby. We kijken naar een soort klassieke heidense kerststal, die de grootsheid van Jezus versterkt door een verhaal uit de klassieke mythologie.
